Matineeconcert: De vier jaargetijden

Bachs bekendste dubbelconcert

Hoewel Johann Sebastian Bach nooit een voet buiten Duitsland zette, was hij maar al te goed op de hoogte van de muzikale ontwikkelingen in Europa. Om zich het populaire Italiaanse soloconcert eigen te maken reisde hij niet zelf naar Italië, maar bestudeerde hij grondig de composities van Antonio Vivaldi, de pionier van het soloconcert. Dat Bach het Italiaanse genre al snel volledig beheerste blijkt onder andere uit het beroemde Dubbelconcert in d klein voor twee violen. De manier waarop Bach met de orkestratie speelt is uiterst origineel. De twee solisten zijn met elkaar in gesprek én met het orkest. Soms antwoordt het orkest letterlijk, soms volgt er slechts een korte interruptie en op andere plaatsen neemt het orkest de solopartij volledig over. In het aangrijpende langzame deel spelen de twee violisten om de beurt de hoofdrol.

Eerbetoon aan Fanny Mendelssohn

‘Ik kan niet aan muziek denken… alles lijkt waardeloos en leeg’, schreef Felix Mendelssohn tien dagen na de plotselinge dood van zijn zus Fanny. In de nacht van 14 mei 1847 stierf zij onverwacht aan een hersenbloeding. Het bericht van de dood van zijn geliefde zus bracht bij Mendelssohn een verlammende schok teweeg. Hij was niet in staat de begrafenis bij te wonen en hij vertrok naar Zwitserland. Daar wandelde en schilderde hij en begon hij uiteindelijk weer te componeren. Dat het Strijkkwartet nr. 6 in f klein zijn laatste grote kamermuziekwerk zou worden kon hij toen nog niet weten. In elk geval zitten al zijn gevoelens in dit werk: van wanhopige uitbarstingen van woede en frustratie tot intens verdriet.

De vier jaargetijden

De Venetiaanse componist, violist en pedagoog Antonio Vivaldi gaf vioolles aan het beroemde muziekinstituut Ospedale della Pietà, één van de vier Venetiaanse weeshuizen waar liefdadigheid werd gecombineerd met muziekonderwijs. Hij componeerde honderden soloconcerten voor zijn leerlingen en de openbare uitvoeringen onder zijn leiding trokken de aandacht van het Venetiaanse publiek. Een van zijn meest succesvolle opusnummers is Il Cimento dell’armonica e dell’inventione, opus 8, uitgegeven in Amsterdam in 1725. De vier eerste concerten van deze bundel zijn wereldberoemd geworden als De vier jaargetijden (Le quattro stagioni).
Het zijn superieure voorbeelden van beschrijvende muziek, waarbij natuurgeluiden zoals kabbelende beekjes, onweer, bliksem en storm heel precies worden verklankt in de muziek. Bovendien hoort er bij elk concert een sonnet, waarschijnlijk door Vivaldi zelf geschreven, waarin de gebeurtenissen nauwkeurig worden weergegeven.
De opvallendste voorbeelden zijn het gezang van twee vogeltjes in de lente (uitgevoerd door de solist en de concertmeester met behulp van vrolijke trillers), de donder en de bliksem die de verzengende hitte van de zomer doen verdwijnen, de jagers die in de herfst op jacht gaan met hoorns, geweren en honden en tenslotte het bibberen in de winterse kou en de langzame tred over het gladde ijs. Als luisteraar kan je ook zonder al deze instructies, en zelfs als je de bijbehorende sonnetten niet kent zullen de vier verschillende jaargetijden duidelijk herkenbaar zijn. Vivaldi’s muziek is namelijk zo beeldend dat de luisteraar genoeg heeft aan zijn eigen fantasie.