Russische protestkunst, met gevaar gemaakt en gesmokkeld naar Amsterdam

Een netwerk in ballingschap

Veel van de deelnemende kunstenaars zijn na de invasie van Oekraïne hun land ontvlucht. Een belangrijke spil is Vladimir Shalomov (pseudoniem), een journalist die in Europa een galerie begon voor bevriende kunstenaars. "Hij zag dat die vrienden hier nauwelijks aan de bak kwamen en vaak moeilijk konden overleven", vertelt programmamaker Merlijn Geurts van De Balie. "Toen is hij werk gaan verzamelen van mensen die zich tegen het Kremlin durfden uit te spreken. Zo is hij bij ons terechtgekomen, omdat hij een plek zocht die veilig genoeg was. Ook al is het natuurlijk nergens honderd procent veilig."

Smokkelen en wantrouwen

Het naar Nederland krijgen van die werken was een operatie op zich. "Deels zijn werken naar buiten gesmokkeld. Grote installaties zijn uit elkaar gehaald en in delen verstuurd. Soms zijn kunstwerken nagemaakt. En er zijn nog steeds werken die nooit zijn aangekomen, dan word je vanzelf heel achterdochtig", zegt Geurts aan De Ochtend.

Kunst in een vijandig klimaat

Volgens Geurts is er in Rusland nauwelijks nog een cultureel klimaat. "Eigenlijk kun je zeggen: het bestaat niet. Het is extreem gevaarlijk om kritisch werk te maken."

Een voorbeeld uit de tentoonstelling illustreert dat gevaar. "Er is een kunstenaar die op Victory Day, de dag van de militaire parades, een vuurwerkactie had voorbereid in de kleuren van de Oekraïense vlag. Hij is nog vóór die dag uit voorzorg Rusland ontvlucht. Maar een vriend die betrokken was, is opgepakt en heeft een half jaar in de gevangenis gezeten. In de tentoonstelling laat hij nu zien wat hij had willen doen, met schilderijen en rechtbankverslagen van zijn vriend. Daarmee maakt hij duidelijk dat er bijna niets meer mogelijk is.”

Risico’s voor kunstenaars en hun familie

Ook kunstenaars in ballingschap zijn niet vrij van risico’s. "Je kunt zo in de gevangenis belanden, soms pas jaren later", zegt Geurts. "En kunstenaars die gevlucht zijn, hebben vaak familie in Rusland die onder druk wordt gezet. Er zijn gevallen waarin ouders of familieleden berichten krijgen: ‘Weet je wel wat jouw dochter of zoon in Europa doet?’ Dat leidt er soms toe dat kunstenaars hun werk weer intrekken, om hun familie te beschermen." Daarom werken veel kunstenaars onder pseudoniem, of helemaal zonder naam.

Inventieve manieren van verzet

Omdat directe kritiek levensgevaarlijk is, zoeken kunstenaars naar creatieve uitwegen. Soms letterlijk, zoals bij Helena Nikolone, die beveiligingscamera’s van een wachtruimte hackte. "Plotseling werden de wachtenden geconfronteerd met anti-oorlogsretoriek. De reacties daarop geven een bijzonder inkijkje", zegt Geurts.

Andere kunstenaars spelen met taal. Het woord peace is in Rusland verboden. Serafima Bressler koos daarom voor een historische echo: Everything is under control. "Dat was een uitspraak van Gorbatsjov na de ramp in Tsjernobyl. Iedereen wist dat het níet zo was, en toch werd dat gezegd. Nu gebruikt ze diezelfde woorden om kritiek op Poetin te leveren. Zo worden teksten uit het verleden in een hedendaags perspectief geplaatst."

De tentoonstelling Artists Against The Kremlin is nog tot en met 4 september te zien in De Balie in Amsterdam. De toegang is gratis.

Meer informatie