Ruzies, protesten en gesteggel in de historie van het Concertgebouw: 'De gemoederen liepen hoog op'

Dissonanten

Door de jaren heen werd er geklaagd over de programma’s, was er protest tegen een dirigent die fout was in de oorlog en was er de vraag of het Duitse volkslied wel gespeeld mocht worden bij het galaconcert ter ere van het huwelijk van prinses Juliana en Bernard. De grote zaal is gebruikt als wielerbaan, balzaal, examenzaal, boksring en voetbalveld. Er vonden ook politieke bijeenkomsten plaats.

Albert van der Schoot ziet een opvallend contrast tussen het prachtige gebouw met de beroemde akoestiek en de strubbelingen die zich daar voordeden. Dat vraagt om antwoorden. Van der Schoot is musicoloog en filosoof en raakte geïntrigeerd door de consonanten én dissonanten in en rondom het Concertgebouw. Hij dook vijf jaar lang diep in de materie en schreef een dik boek.

Protest

Eén van de terugkerende thema’s voor protest is de vraag naar Nederlandse muziek. "In april 1888, toen het gebouw zou worden ingewijd, verschenen er advertenties in de kranten. De makers daarvan protesteerden tegen het feit dat het programma voor die avond uitsluitend uit Duitse muziek bestond”, vertelt Van der Schoot. Dat vonden ze een onbegrijpelijk keuze voor een nationale aangelegenheid als deze.

Aan het eind van de jaren 60 was het weer raak. "De jonge componisten Jan van Vlijmen, Misha Mengelberg, Reinbert de Leeuw, Louis Andriessen en Peter Schat vormden de Notenkrakersbeweging. Zij wilden meer Nederlandse muziek op het programma van het Concertgebouworkest.” De bekendste manifestatie van de groep was het kabaal maken in het Amsterdams Concertgebouw tijdens een concert onder leiding van Bernard Haitink.

Tijdens een meer recent protest op 2 november 2022 onderbreekt de actiegroep Extinction Rebellion een uitvoering van Verdi's Requiem. Toeschouwers grijpen de protesterende leden en werken hen de zaal uit. De verstoring lijkt voor hen van groter belang dan de klimaatverandering waar ze op worden gewezen.

Het beruchte Concertgebouwconflict

Er bestonden ook fricties binnen de gelederen van het Concertgebouworkest. "Het seizoen 1903-1904 werd 'Het jaar van het Concertgebouwconflict' genoemd. Zo hoog liepen de gemoederen op."

Het boterde niet tussen dirigent Willem Mengelberg en het orkest. "De manier waarop Mengelberg met het orkest omging... Dat zou nu zeker niet meer geaccepteerd worden."

"Het bestuur zat er als derde partij een beetje tussenin en moest proberen de lieve vrede te handhaven", zegt Van der Schoot. "Ze wisten te voorkomen dat Mengelberg weg zou lopen uit Amsterdam. Hij werd natuurlijk ook in het buitenland steeds beroemder."

Nazihymne in het Concertgebouw

Het Concertgebouw heeft zich nooit kunnen onttrekken aan politieke ontwikkelingen. Zeker vlak voor de Tweede Wereldoorlog, toen in 1937 prinses Juliana en Bernhard gingen trouwen. "Er was een galaconcert in het Concertgebouw, en dat leverde gesteggel op tussen de Nederlandse en Duitse regering. De Duitse regering wilde dat bij het concert ook het Duitse volkslied klonk. Sinds Hitler aan de macht was, behoorde daar ook de hymne van de nazipartij, het Horst Wessellied toe."

De Nederlandse regering was daar eerst niet van gediend. Zij wilden alleen het Wilhelmus spelen, want prins Bernhard was Nederlander geworden. Toch gingen ze overstag, maakte de regering bekend in de krant. "Nou dan vraag je je af, hoe is dat precies gebeurd? Niemand had dat uitgezocht, dus dan doe ik het zelf wel."

Van der Schoot kwam erachter dat de dirigent van het Residentie Orkest, Peter van Anrooij zei: "Ik verdom het. Ik ga het Horst Wessellied niet spelen."

Toen heeft kapitein Walther Boer, dirigent van de Koninklijke Militaire Kapel, het stokje overgenomen. "Als militair gehoorzaamde hij orders. Wilhelmina wilde dat óók het Duitse volkslied gespeeld werd."

'Geweldige rotzooi'

De Tweede Wereldoorlog was een belangrijke bron voor twisten. Op 27 januari 1951 zou Paul van Kempen dirigeren in het Concertgebouworkest. "Hij had zich voor de oorlog laten naturaliseren om te dirigeren in Duitsland. Hij gaf concerten voor de Wehrmacht, ook in Nederland op diverse plekken", zegt Van der Schoot. "Dat wisten mensen zich toen wel te herinneren."

Het concert raakte zwaar verstoord. "Het Concertgebouworkest heeft met heel veel moeite de laatste noot gehaald. Je hebt geen idee hoe sterk het protest was, onder aanvoering van de CPN [Communistische Partij van Nederland, red.]. Ze hadden iedereen waar een beetje greep op hadden, gemobiliseerd om daartegen te protesteren. Het was een geweldige rotzooi."

'Deutschland über alles'

De aanleiding voor Van der Schoot om het boek te schrijven was een uitvoering van Gustav Mahlers Das Lied von der Erde op 5 oktober 1939. "Nou, dat is een heel lang stuk, hè?", zegt Van der Schoot. "Ongeveer 10 minuten voor het eind liep een vrouw het podium op en zei tegen de dirigent: 'Deutschland über alles, Herr Schuricht!'"

Van der Schoot wilde weten wat de bedoeling van deze vrouw was. "In de krantenberichten werd er uitgebreid over gespeculeerd door de recensenten. Maar niemand heeft ooit gepubliceerd wie die vrouw was."

De archieven in duiken

Waar heeft Van der Schoot gezocht naar de antwoorden op al zijn vragen? “Door een paar jaar in archieven door te brengen, zoals bijvoorbeeld het Amsterdamse Stadsarchief. Het archief van het Concertgebouw zelf is ontzettend rommelig, maar ook dat was een bron. Daarnaast het archief van het orkest zelf."

Het boek 'Dissonanten in het Concertgebouw' van Albert van der Schoot is verschenen bij Uitgeverij Noordboek.