Dmitri Sjostakovitsj - componist in koorddans met de Sovjet-staat

Dmitri Sjostakovitsj
Concert voor cello en orkest nr.1, op.107 in Es gr.t. - deel III, "Cadenza" + deel IV, "Allegro con moto"
Heinrich Schiff [cello]
Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks o.l.v. Maxim Sjostakovitsj
Philips / 4125 262

Sjostakovitsj’ leven was een soort permanente koorddans met de Stalinistische dictatuur – soms werd zijn muziek positief ontvangen, dan weer viel hij in onmin bij de autoriteiten en was hij zijn leven niet zeker. In veel van zijn werk herken je een soort opgejaagd gevoel, gecombineerd met een zwartgallige, cynische humor – hij deinsde er niet voor terug om de draak te steken met de Sovjet-onderdrukkers. In het slotdeel van zijn Eerste celloconcert neemt hij bijvoorbeeld een liedje op de hak dat een persoonlijke favoriet was van Josef Stalin.

Onze Gouden Opname van het stuk dateert van april 1984, met cellist Heinrich Schiff. Hij heeft een zeer ‘directe’ klank; zowel krachtig als kraakhelder. Op de bok staat Maxim Sjostakovitsj, de zoon van de componist, die zijn vaders muziek door en door begrijpt.

Dmitri Sjostakovitsj
Strijkkwartet nr.8, op.110 in c kl.t., "Dresden" - deel III, "Allegretto" + deel IV, "Largo" + deel V, "Largo"
Borodin Kwartet
Melodiya / MEL CD 10 01077

Een van de vele genres waar Sjostakovitsj in uitblonk was het strijkkwartet; hij schreef er vijftien. Zijn beroemdste en meest persoonlijke is het Achtste strijkkwartet. Hij componeerde het in slechts drie dagen tijd, kort nadat hij zich had aangesloten bij de Communistische Partij – met frisse tegenzin, om maar in de gratie te blijven van het Stalinistische regime. Het verhaal gaat dat hij zich meteen daarna volgoot met wodka. Het Achtste strijkkwartet heeft een duidelijk tragische, emotionele ondertoon.

Het legendarische Borodin Kwartet kwam een keer bij Sjostakovitsj thuis in Moskou om het werk voor hem voor te spelen. Sjostakovitsj raakte overmand door zijn eigen muziek. Toen de musici waren uitgespeeld, pakten ze stilletjes hun instrumenten op en lieten Sjostakovitsj huilend achter. Het Borodin Kwartet maakte meerdere opnamen van het stuk; de meest overweldigende is die uit 1978 – met de dood van hun geliefde Sjostakovitsj, drie jaar eerder, nog vers in het geheugen.

Dmitri Sjostakovitsj
Symfonie nr.5, op.47 in d kl.t. - deel I, "Moderato - Allegro non troppo - Largamente - Moderato"
New York Philharmonic Orchestra o.l.v. Leonard Bernstein
CBS / MK 44711

In 1959 – midden in de Koude Oorlog – nam Leonard Bernstein zijn orkest, het New York Philharmonic Orchestra, mee op tournee naar de Sovjet-Unie. Daar dirigeerde hij een historische uitvoering van de Vijfde symfonie van Sjostakovitsj. De componist was persoonlijk aanwezig en bewonderde de uitvoering. Ook de grote violist Leonid Kogan was erbij en verklaarde: ‘We waren verbaasd door de grote emotionele diepte en de unieke interpretatie van de dirigent’. De staande ovatie duurde naar verluidt twintig minuten.

Een week na thuiskomst van de tournee, terug in Amerika, maakten Bernstein en de New York Philharmonic meteen een plaatopname van de Vijfde symfonie. Nog altijd is dat een van de indrukwekkendste uitvoeringen van het stuk – virtuoos, energiek en emotioneel.

Dmitri Sjostakovitsj
Prelude en fuga voor piano, op.87 nr.24 in d kl.t.
Tatiana Nikolayeva [piano]
Hyperion / CDA 66441/3

Een van Sjostakovitsj’ bijzonderste werken is een cyclus voor piano solo, naar voorbeeld van Das Wohltemperierte Klavier van Johann Sebastian Bach. In 1950 had hij de jonge pianist Tatiana Nikolayeva dat werk horen spelen in Leipzig. Alle preludes en fuga’s kende ze uit haar hoofd – een extreme prestatie.

Speciaal voor haar componeerde Sjostakovitsj kort daarna zijn eigen cyclus van preludes en fuga’s in alle 24 toonsoorten. Als eerbetoon aan Bach, maar met zijn eigen unieke stem; geschreven in een moeilijke periode. Sjostakovitsj lag namelijk overhoop met de Sovjet-autoriteiten. De muziek is grillig, speels, maar ook donker en naar binnen gekeerd.

De monumentale cyclus werd Nikolayeva’s lijfstuk; ze nam hem maar liefst vier keer op. In deze opname uit september 1990 hoor je Nikolayeva’s uitzonderlijke pianoklank: kraakhelder en aardedonker tegelijk.

Dmitri Sjostakovitsj
Prelude en fuga voor piano, op.87 nr.24 in d kl.t.
Tatiana Nikolayeva [piano]
Hyperion / CDA 66441/3

Een van Sjostakovitsj’ bijzonderste werken is een cyclus voor piano solo, naar voorbeeld van Das Wohltemperierte Klavier van Johann Sebastian Bach. In 1950 had hij de jonge pianist Tatiana Nikolayeva dat werk horen spelen in Leipzig. Alle preludes en fuga’s kende ze uit haar hoofd – een extreme prestatie.

Speciaal voor haar componeerde Sjostakovitsj kort daarna zijn eigen cyclus van preludes en fuga’s in alle 24 toonsoorten. Als eerbetoon aan Bach, maar met zijn eigen unieke stem; geschreven in een moeilijke periode. Sjostakovitsj lag namelijk overhoop met de Sovjet-autoriteiten. De muziek is grillig, speels, maar ook donker en naar binnen gekeerd.

De monumentale cyclus werd Nikolayeva’s lijfstuk; ze nam hem maar liefst vier keer op. In deze opname uit september 1990 hoor je Nikolayeva’s uitzonderlijke pianoklank: kraakhelder en aardedonker tegelijk.

Dmitri Sjostakovitsj
Suite voor jazzorkest nr.2, "Jazz suite" - sel.
Koninklijk Concertgebouworkest o.l.v. Riccardo Chailly
Decca / 433 702-2

We hebben Sjostakovitsj deze week belicht als een componist van ernstige symfonieën, serieuze fuga’s en complexe strijkkwartetten. Vaak muziek met een duistere tint, een sarcastische ondertoon; getekend door het Sovjet-regime. Maar Sjostakovitsj had ook een hele andere kant: veel vrolijker en lichtvoetiger.

Beroemd is zijn Tweede jazzsuite (eigenlijk een foutieve naam voor de Suite voor variétéorkest) – een reeks dansen die hij niet als één geheel componeerde. Verschillende delen uit Sjostakovitsj’ film- en theatermuziek werden door een goede vriend van hem gearrangeerd tot een suite. Met name één deel daaruit werd een absolute hit: de Tweede wals. En die werd waarschijnlijk nooit zó mooi sierlijk, elegant en intelligent opgenomen als in 1991 door het Concertgebouworkest onder Riccardo Chailly.