Man-vrouwverhouding in orkesten blijft maar ongelijk: hoe kan dat?

Duits onderzoek legt cijfers bloot

In 2021 verscheen er een studie van de Deutsche Staatsphilharmonie Rheinland-Pfalz: Wie divers sind Orchester?. Het rapport zoomt in op musici met een Turkse of Midden-Oosterse achtergrond, een grote bevolkingsgroep in Duitsland. In de regio Mannheim heeft zo’n 10 procent van de bevolking een Turkse achtergrond, maar in het plaatselijke orkest ligt dat aandeel onder de 1 procent. Dat maakt de klassieke muzieksector de minst diverse sector van Duitsland.

“Een belangrijk rapport”, zegt Juan Carlos Escobar Campos, die aan de Weense universiteit onderzoek doet naar dezelfde thematiek. “Het is uniek, want in Europa wordt er nauwelijks serieus onderzoek gedaan naar diversiteit in orkesten. Het heeft niet de aandacht gekregen die het verdient.”

Ook in Nederland een blinde vlek

Escobar Campos bestudeerde ook Nederlandse orkesten en volgens hem vertoont de Nederlandse situatie parallellen met die in Duitsland. “Mensen met een Turkse, Marokkaanse, Surinaamse of Indonesische achtergrond maken zo’n 10 procent van de bevolking uit, maar dat zie je nauwelijks terug in orkestbezettingen.”

De oorzaken zijn structureel: “Muzikale vorming wordt vaak doorgegeven binnen families. Als je geen muzikale traditie of rolmodellen hebt, is er minder motivatie. Een paar jaar geleden is de overheid flink gaan bezuinigen op muziekonderwijs, en dat maakt deelname lastiger voor wie het financieel niet kan opbrengen. Dat verhoogt de drempel voor mensen met een socio-economische achterstand."

Waarom blijft het percentage vrouwen steken op 40 procent?

Hoewel vrouwen in Nederlandse orkesten al sinds de jaren 30 meespelen en hun aandeel na de oorlog groeide, blijft de verdeling ongelijk. “In het Concertgebouworkest, het Residentie Orkest en het Nederlands Philharmonisch Orkest ligt het percentage vrouwen rond de 40 procent. Dit is weliswaar hoger dan in Duitsland, maar het komt niet in de buurt van een gelijke verdeling.”

De oorzaak ligt deels in de instrumentverdeling. “In strijkersgroepen zijn vrouwen beter vertegenwoordigd, maar in koper- en slagwerksecties nauwelijks. Het beeld van de tuba of trompet als ‘mannelijk instrument’ leeft nog altijd. Al op jonge leeftijd, als kinderen een instrument uitkiezen, is er een onbewuste voorkeur die wordt meegegeven door de omgeving.”

Daarbij komt dat vrouwen ondervertegenwoordigd zijn in leidinggevende functies. “Hoewel 40 procent van de orkestmusici vrouw is, is maar 25 à 30 procent van de aanvoerders vrouw. In interviews geven musici bovendien aan dat er harder wordt geoordeeld bij vrouwelijke dirigenten.”

Wat werkt wel?

Juan Carlos Escobar Campos noemt het programma Concertgebouworkest Young als positief voorbeeld. Dit is een tweejaarlijks orkesttrainingsprogramma van het Koninklijk Concertgebouworkest, gericht op getalenteerde jonge musici van 14 tot en met 17 jaar uit heel Europa. Het programma is speciaal bedoeld voor jongeren die een steuntje in de rug kunnen gebruiken en die nog onvoldoende zichtbaar zijn in de klassieke muziekwereld.

Escobar Campos werkte zelf mee aan het programma om onderzoek te doen: "Als je hen weet te bereiken, kun je ze naar hetzelfde niveau brengen als hun leeftijdsgenoten die wél meer kansen hebben. Meerdere deelnemers studeren inmiddels aan Nederlandse conservatoria en bouwen aan hun carrière."

Een kwestie van bewustwording

Volgens Escobar Campos beseffen steeds meer orkesten dat het anders moet. “Er zijn diversiteitscommissies, culturele gedragscodes en concrete initiatieven. Maar het begint bij bewustwording. Weten welke drempels er zijn. Begrijpen wat het effect is van onbewuste voorkeuren. En erkennen wie er nog steeds niet op het podium staat.”

Zijn eigen onderzoek is bijna voltooid. “Ik lever deze zomer mijn definitieve versie in. Daarna presenteer ik de resultaten."

Over Juan Carlos Escobar Campos

Juan Carlos Escobar Campos is als socioloog verbonden aan de Universiteit voor Muziek en Uitvoerende Kunsten in Wenen. Hij doet daar onderzoek naar diversiteit en inclusie in de klassieke muzieksector. Zijn werk richt zich op representatie binnen professionele orkesten, met speciale aandacht voor gender, migratieachtergrond en sociale ongelijkheid. Naast zijn onderzoek geeft hij ook les en adviseert hij culturele instellingen over inclusief beleid.