Ontwapenend beeld van componist Louis Andriessen: 'Bleek hij de romanticus uit te hangen'

Groots is de liefde, dat is de titel van de biografie over componist Louis Andriessen. In 2025 zou hij 85 jaar zijn geworden. Biograaf Jacqueline Oskamp kreeg toegang tot Andriessens privéarchief, en daarmee tot honderden ongepubliceerde brieven. Het resultaat is een goed gedocumenteerde pil, 512 pagina’s dik, over één van Nederlands meest invloedrijke componisten.

Oskamp was te gast en nam pianist Ralph van Raat mee naar een gezamenlijke uitzending van Podium en Opium. Samen gaven ze een inkijk in het leven en de muziek van Louis Andriessen.

'Nu ben ik veranderd'

Ralph van Raat werkte nauw samen met Louis Andriessen. Hij leerde de componist kennen bij een zomercursus in de Verenigde Staten.

Van Raat speelde Image de Moreau voor. "Dat vond ik een prachtig werk", zegt Ralph van Raat. "Ik had hard gestudeerd om alles ritmisch en bijna mechanisch te krijgen. Het drammerige van de rock- en popmuziek die Louis Andriessen beïnvloed heeft."

"Maar de feedback van Louis was heel grappig", vervolgt Van Raat zijn verhaal. Tot zijn stomme verbazing vroeg Andriessen toen: "Waarom speel je het allemaal zo ritmisch? Dat was vróéger, nu ben ik veranderd. Dit is veel meer Rachmaninov. Laat dat ritme los!"

Een toverbal

Louis Andriessens stijl doorloopt allerlei fases, licht biograaf Jacqueline Oskamp toe: "De vroege muziek van Louis Andriessen gaat alle kanten op. Het is een toverbal met het Franse impressionisme en jazz ineen."

Hij begon met 'citaatmuziek' waarin hij thema's van klassieke componisten op allerlei manieren laat terugkomen. "Hij steekt er echt de draak mee", analyseert Ralph van Raat, die het gehele piano-oeuvre van Louis Andriessen heeft opgenomen.

Notenkrakersactie

Dan wordt Andriessen radicaler: hij schrijft echt atonale, seriële muziek. Het hoogtepunt van die rebelse periode was de Notenkrakersactie. Samen met een groep componisten verstoorde hij een concert van het Concertgebouworkest. Zij vonden de klassieke muziekwereld te conservatief: experimentele hedendaagse muziek zou te weinig aandacht krijgen. De actie deed uitzonderlijk veel stof opwaaien.

"Louis bleek ontzettend getalenteerd én vernieuwend", zegt biograaf Jacqueline Oskamp. "Hij leefde in een tijd dat vernieuwing een belangrijke rol speelde. In de jaren '60 was hij jong, bevlogen en rebels. Hij ging mee met de golf van die tijd."

Louis Andriessen koos na de Notenkrakersactie ervoor om de instituten de rug toe te keren. Hij ging zijn eigen weg en richtte zelf ensembles op: Orkest de Volharding, en Hoketus. "Het paste in die tijd om je eigen band op te richten", duidt Oskamp. "Ze vergeleken zichzelf immers met popmusici en jazzensembles. Zo was hij niet meer afhankelijk van klassieke musici en de dirigenten die daarbij horen. Het heeft de muziekwereld verrijkt."

Hoekig en luid

Hij ging zich toen meer richten op het Amerikaanse minimalisme, bijvoorbeeld in zijn opera De Staat. Hij maakte zich het minimalisme eigen, met hele sterke ritmiek en een bijna agressief geluid. Zo voegde hij er een experimentele rand aan toe.

"Dat zijn de stukken waar we hem mee associëren: hoekig, luid volume, herhaling", zegt biograaf Jacqueline Oskamp. "Zijn vrouw Jeanette Yanikian had een grote invloed. Die pushte hem om zo radicaal mogelijk te componeren. Dan gaf ze aan: dit is te makkelijk, dat kan je niet maken. En dan moest Louis terug naar de tekentafel." Dat was ook de stijl waar Ralph van Raat aanvankelijk zo hard op had geoefend in de zomercursus.

Van Raat vindt De Staat het beste werk van Louis Andriessen en denkt dat het nooit vergeten wordt. "Muziek van die kwaliteit blijft alle modegrillen weerstaan, zoals bij alle grote componisten. Louis wist altijd het verleden te verwerken in zijn noten en staat in een traditie van structuur en lijn. Er zit zoveel diepgang in. Het staat zo ver boven wat andere componisten in die tijd schreven, omdat het zo veel meer kennis in zich draagt."

De romanticus uithangen

Naarmate de jaren vorderden, kwam Louis Andriessen terecht in een lyrische, welluidende fase. "Een ander tijdvak, waarin 'mooie' muziek weer mág", ziet Oskamp. "Zijn vrouw Jeanette Yanikian raakte ook ziek aan het eind van haar leven. Ze stond minder stevig in haar schoenen en werd onzeker. En het is duidelijk te merken: haar invloed op zijn componeren werd minder. Dat kan je echt naast elkaar leggen."

"Ik begreep pas echt dat Louis veranderd was toen ik voor het eerst bij hem thuis repeteerde", vertelt pianist Ralph van Raat. "Op de lessenaar stond een stuk van Mendelssohn: Variations serieuses. Louis zei: 'Dit is toch één van de mooiste stukken die er zijn.' Het was een cadeautje van componist Martijn Padding. Zitten die twee stiekem de romanticus uit te hangen!"

De milde Louis Andriessen verzoende met het Concertgebouworkest waar hij ooit tegen in opstand kwam. Eén van zijn laatste werken was Mysteriën, geschreven voor het 125-jarig jubileum van het orkest. "Het is moeilijk om daar een vinger op te krijgen", vindt biograaf Oskamp. "Zijn vader had ook een jubileumstuk voor het Concertgebouworkest geschreven. Misschien heeft het daarmee te maken. Zijn vader werd steeds belangrijker naarmate Louis ouder werd."

Zijn vader

Dat Louis Andriessen aan het eind van zijn leven terugkeert naar zijn vader Hendrik Andriessen, een Romantische componist, zegt iets over hoe belangrijk de familieband is geweest voor zijn levensloop. Louis' vader was een man met aanzien in het muziekleven. Hij was verder conservatoriumdirecteur, dirigent en hij schreef over muziek.

"Zijn vader heeft het pad geëffend voor Louis", zegt Oskamp. "Hij kwam uit een heel muzikale familie. De Andriessens worden ook wel vergeleken met de familie Bach, omdat iedereen zo getalenteerd was."

Door en door verwend

"Louis heeft het zelf gezegd: als kind is hij verschrikkelijk verwend", zegt Oskamp. "Er was een gigantisch leeftijdsverschil met de oudere kinderen. De moeder ging zich helemaal over Louis ontfermen. En zijn twee oudere zussen waren ook een soort moeders. Pianolerares tante Annie knuffelde hem aan alle kanten. Hij werd door iedereen in de watten gelegd. Eigenlijk is hij dat zijn hele leven niet kwijtgeraakt."

Tegelijkertijd was het een veeleisend milieu, zo merkte Oskamp. "Je moest het allerbeste laten zien. Dat heeft zijn neef Paul Witteman ook aangegeven. Als je niet goed genoeg was, dan voelde je dat ook. Paul Witteman had niet voor niets de stap naar de journalistiek gezet. Een totaal ander vakgebied waar niemand zich mee kon bemoeien."

'Er moet iets uit'

"Ik denk dat zijn vader niet blij was met de radicale muziek van zijn zoon, maar hij heeft zich er nooit over uitgelaten." Hendrik was dan ook erg conflictmijdend, volgens Oskamp. Ruziemaken wordt 'saai' genoemd in de familie. "Idioot woord natuurlijk, een eufemisme van jewelste."

Dat conflictmijdende heeft Louis ook meegekregen. Zijn hele leven bleef dat een probleem, zegt Oskamp: "Ik heb het gevoel dat het onderdrukkend werkte. Je voelt in zijn muziek wel: er moet íéts uit."

Bekijk hier de gezamenlijke uitzending van Podium en Opium terug, waarin Ralph van Raat pianowerk van Louis Andriessen speelt.