Drukwerk en doodvonnis: het leven van Hendrik Werkman in een opera

De voorstelling is uitverkocht, net als de uitvoeringen destijds. De oorspronkelijke opera was volledig geënsceneerd, duurde twee uur en was geschreven voor symfonieorkest en koor. Librettist Jo Willems blikt terug: "Gerard en ik begonnen hier vrij onnozel aan: pas toen we die 150 mensen aan het werk zagen, begrepen we hoe groot dit eigenlijk was."

Er zaten zelfs drie dansen in, vertelt Willems. Destijds voerde het Noord Nederlands Orkest de opera uit in de Stadsschouwburg van Groningen. "Het was een groot feest".

Erkenning als kunstenaar

Hendrik Nicolaas Werkman (1882-1945) was de drukker van de affiches, catalogi en uitnodigingen voor de Groningse kunstenaarsgroep De Ploeg. Tijdens de Tweede Wereldoorlog gaf hij teksten van joodse legenden uit en hij voorzag ze van gedrukte, kleurige prenten. Die afbeeldingen bezorgden hem internationale roem. Het zijn nog steeds zijn bekendste werken. Het waren waarschijnlijk ook de activiteiten die hem de kop hebben gekost: hij werd door de Duitse bezetter opgepakt.

Librettist Jo Willems: "In die donkere jaren kreeg Werkman erkenning als kunstenaar. Dat zie je terug in zijn brieven, die ik gebruikt heb als basis voor het libretto. Hij had aanvankelijk het idee dat De Ploeg hem als lid accepteerde zodat ze een goedkope drukker hadden. Maar hij had een unieke stijl, die later is ontdekt door Willem Sandberg, destijds directeur van het Stedelijk Museum in Amsterdam."

Die bekende prenten, Chassidische legenden, gebruikte Willems ook in het libretto. Een van die verhalen is De Sabbat der eenvoudigen: een verhaal over een arm echtpaar dat met elkaar in een spaarzaam ingerichte kamer danst. Componist Gerard Ammerlaan schreef er een intermezzo bij.

Spannende muziek

Dirigent Leendert Runia, die de herneming bij het Aurora Festival in Groningen leidt, noemt dat een van de mooiste stukken van de opera. Hij was er ook in 1995 bij, toen de opera in zijn oorspronkelijke setting werd opgevoerd en er werd gedanst op dit intermezzo. "De zaal stond op en gaf een dik applaus", herinnert Runia zich. "Het begint heel verstild. Nadat het orkest een paar losse noten heeft gespeeld, zingen de solisten (dat was oorspronkelijk het koor). Dan komt het orkest er in een soort Roemeense volksmuziek doorheen, in een vijf-achtste maat, terwijl die mensen als het ware door de kamer dansen."

"Ammerlaan was een jazz- en popmusicus", zegt Runia. "Hij wist goed met ritmes om te gaan en schreef vaak behoorlijk wringende samenklanken, die het heel spannend maken. Als je bedenkt dat Hendrik Werkman werd gefusilleerd drie dagen voor Groningen werd bevrijd, snap je dat daar niet alleen maar vrolijke muziek bij past."

Luister hieronder naar het intermezzo door Gerard Ammerlaan.

Het Aurora Festival vindt plaats van 16 tot en met 25 juli 2025 op diverse plekken in Groningen. Ontstaan uit grote nood is onderdeel van een concertserie met als thema 80 jaar bevrijding. Meer informatie over Hendrik Werkman is te vinden op de website van het Groninger museum. Daar hangt tot en met 21 september 2025 werk van kunstenaarsgroep De Ploeg, inclusief dat van Werkman.