Wilfred Kemp maakte deze muzikale reis door Rome

Waar hemel en aarde elkaar raken

Rome is al eeuwenlang een magneet voor kunstenaars. Schilders, schrijvers, beeldhouwers – maar vooral ook componisten vonden er hun inspiratie. Veel van de religieuze muziek waar wij vandaag de dag nog steeds van genieten, is hier geboren: tussen marmeren zuilen, onder klokkenluidende koepels en in de echo van gebeden.

Voor Tussen Hemel en Aarde maakte Wilfred Kemp een muzikale reis door Rome. Aanleiding was een concert dat Wishful Singing gaf, als een cadeau van Nederland aan Rome, vanwege het Heilig Jaar. Op het programma onder andere Ubi Caritas van Ola Gjeilo. 

Tijdens die reis ging hij op zoek naar plekken waar muziek ooit begon: waar componisten hun muze vonden, waar eeuwenlang werd gezongen en waar stilte soms meer zegt dan woorden.
De reis was te horen in een speciale uitzending van het programma – maar hier kun je hem teruglezen. Waar is hij geweest en waarom zijn deze plekken zo bijzonder? De foto’s tonen wat hij zag, en de muziek kun je terugluisteren via de link bij elk hoofdstuk.

We hebben ook een interactieve kaart gemaakt, daarop zie je precies waar al deze plekken zich bevinden en kun je de muziek beluisteren en video's en foto's bekijken die bij deze plek horen. Klik hier voor deze interactieve ervaring.

Luister hieronder de hele uitzending terug:

1. San Gregorio Magno al Celio – waar de stilte zingt

Mijn eerste halte was de San Gregorio Magno al Celio, een kleine kerk net buiten het toeristische centrum. Zodra je binnenstapt, verandert de stadsgeluid in stilte. De geur van wierook hangt nog in de lucht en door de hoge ramen valt gefilterd licht op verweerde fresco’s.

Deze kerk is gewijd aan paus Gregorius de Grote, de man naar wie het gregoriaans is genoemd. Eeuwenlang dacht men dat hij zelf de muziek had geschreven, maar dat klopt niet. Gregorius was geen componist, maar een ordenaar. Hij wilde eenheid in de kerk – één manier van zingen, één stem. Het gregoriaans dat wij kennen, is het resultaat van die zoektocht naar harmonie.

Hier klinkt de eeuwenoude geest van zijn werk nog altijd door.

Muziek:

• Omnes de Saba’ door de Gesualdo Six
• Ola Gjeilo – Ubi Caritas

2. Het Sint-Pietersplein – de obelisk en het kruis

Vanaf de Celio-heuvel liep ik naar het Sint-Pietersplein. De ochtendzon scheen op de koepel van Michelangelo, toeristen druppelden langzaam binnen. Midden op het plein staat de obelisk, ooit het middelpunt van het circus van keizer Nero.

Op deze plek, in dat circus, werd volgens de overlevering de apostel Petrus gekruisigd – ondersteboven, omdat hij zichzelf niet waardig vond dezelfde dood te sterven als Jezus. De obelisk stond toen al in de arena. Het zou dus het laatste kunnen zijn dat Petrus zag.

Eeuwen later, in 1586, liet Bernini diezelfde obelisk naar het midden van het plein verplaatsen. Toen hij werd opgericht, klonk een oud gezang dat Palestrina opnieuw had getoonzet: Vexilla regis. Op de voet van de obelisk staan nog steeds de woorden uit dat lied:
O ave crux, spes unica – Wees gegroet, o kruis, onze enige hoop.

Muziek:

• Giovanni Pierluigi da Palestrina – Vexilla regis

3. De Sint-Pieter – geloof in grootsheid

De Sint-Pieterbasiliek blijft me elke keer opnieuw overrompelen. Niet alleen door haar omvang – je voelt je er als mens klein – maar ook door wat ze symboliseert. Dit is niet zomaar een kerk, dit is macht, traditie, geschiedenis.

Op de vloer liggen de lengtes van andere beroemde kerken ingelegd, zodat je kunt zien hoe véél groter de Sint-Pieter is. Een subtiel Romeins staaltje spierballenvertoon.

Ik moest denken aan wat de schrijfster Rosita Steenbeek me ooit vertelde over haar eerste kerstnachtmis hier: "Toen de paus voorbijliep, dacht ik: hier loopt niet de opvolger van Jezus van Nazareth, hier loopt de opvolger van de Romeinse keizer." Een rake observatie – en precies de spanning die deze plek zo bijzonder maakt.

Als ergens de stem van Rome klinkt, dan is het in Palestrina’s Tu es Petrus: Gij zijt Petrus, en op deze rots zal ik mijn kerk bouwen.

Muziek:

• Palestrina – Tu es Petrus

4. De Sixtijnse Kapel – tussen rook en mysterie

Wie door het Vaticaans Musea loopt, wordt vanzelf naar het hart van alles getrokken: de Sixtijnse Kapel. De muren ademen geschiedenis, van Michelangelo’s fresco’s tot de geheime conclaven die er worden gehouden.

Een van de zangers die hier ooit zong, was Josquin Desprez, een componist uit de Lage Landen. Hij liet zijn naam achter, letterlijk: in de muur van de kapel kraste hij 'Josquin' – een soort renaissancegraffiti. Terug thuis schreef hij het hemelse Tu solus qui facis mirabilia.

Muziek:

• Gregorio Allegri – Miserere
• Josquin Desprez – Tu solus qui facis mirabilia

5. Palazzo Doria Pamphilj – muziek en macht

Rome heeft ook wereldse paleizen waar muziek klonk. Eén van de mooiste is het Palazzo Doria Pamphilj aan de Via del Corso. Binnen loop je door zalen vol spiegels, fresco’s en fluweel. Hier speelden in de zeventiende en achttiende eeuw de muzikale grootheden van hun tijd.

Ik stel me voor hoe Arcangelo Corelli hier op een herfstavond zijn viool oppakt, het ensemble inzet en het zachte kaarslicht over de noten glijdt. Corelli was een van de grondleggers van de concerto grosso, een vorm die de basis legde voor de barokmuziek.

In dezelfde salons maakte ook Georg Friedrich Händel furore. Dankzij zijn vriendschap met kardinaal Benedetto Pamphilj kon hij hier experimenteren met nieuwe klanken. Zijn Dixit Dominus schreef hij in Rome – vol vuur en geloof, maar met een hartverscheurend stil moment: De torrente in via bibet.

Muziek:

• Arcangelo Corelli – Concerto grosso op. 6 nr. 4
• Georg Friedrich Händel – Dixit Dominus, VII. De torrente in via bibet

6. Villa Medici – kunstenaars in ballingschap

Na al dat barokke goud zocht ik lucht. Die vond ik in de tuinen van de Villa Medici, hoog boven de stad, met uitzicht over Rome. Ooit was dit een paleis van de familie Medici; later werd het een toevluchtsoord voor Franse kunstenaars die de Prix de Rome hadden gewonnen.

Niet iedereen was gelukkig hier. Hector Berlioz schreef dat hij zich "een gevangene in een paleis" voelde. Claude Debussy noemde Rome "een stad vol vlooien, marmer en verveling". Toch componeerde hij hier zijn vroege werk L’enfant prodigue – de verloren zoon.

Heel anders klonk het bij Fanny Mendelssohn, die tijdens een Italiëreis in 1840 juist geraakt werd door het uitzicht en de rust. Haar pianostuk Villa Medicis is een ode aan die verstilling.

Muziek:

• Fanny Mendelssohn – Villa Medicis
• Claude Debussy – L’enfant prodigue: Prélude
• Charles Gounod – Messe de Saint-Louis-des-Français: Credo

7. De Gianicolo – pijnbomen en een nachtegaal

Boven op de Gianicolo-heuvel verandert de stad in een park. Hier hangen de stemmen van spelende kinderen tussen hoge pijnbomen. Deze plek inspireerde Ottorino Respighi tot zijn symfonische gedicht I pini di Roma, en meer specifiek het deel I pini del Gianicolo.

Aan het eind van dat stuk klinkt iets bijzonders: een echte geluidsopname van een nachtegaal. Het was de eerste keer dat een opname in een orkestwerk werd gebruikt – een voorloper van wat we nu “sampling” zouden noemen. Respighi maakte van de natuur zelf een instrument.

Muziek:

• Ottorino Respighi – I pini di Roma: III. I pini del Gianicolo

8. Santa Cecilia in Trastevere – de patrones van de muziek

Ik stak de Tiber over naar Trastevere, de wijk van smalle straatjes, waslijnen en kleine trattoria’s. Daar ligt de kerk Santa Cecilia in Trastevere, gewijd aan de patrones van de muziek.

Volgens de legende wilde Cecilia haar geloof trouw blijven en haar maagdelijkheid bewaren, zelfs op haar huwelijksdag. Toen de muziek begon te spelen, fluisterde ze haar man in het oor dat ze haar leven aan Christus had gewijd – en hij respecteerde dat. Ze wordt altijd afgebeeld met een harp of een klein orgeltje.

In 2000 schreef Arvo Pärt speciaal voor deze kerk het ontroerende Cecilia, vergine romana, waarin hemelse rust en menselijke kwetsbaarheid samenvallen.

Muziek:

• Arvo Pärt – Cecilia, vergine romana

9.De Friezenkerk – een vleugje Nederland in Rome

Een paar honderd meter van de Sint-Pieter ligt een onverwachte plek: de Friezenkerk. Hier klinkt op zondag Nederlands gezang. Het is de parochie van Nederlanders in Rome, en een klein stukje thuis aan de voet van het Vaticaan.

Hier repeteerde het ensemble Wishful Singing voor hun concert in het Heilig Jaar, in de video hoor je een stukje uit Ubi caritas van Ola Gjeilo.

Muziek in de uitzending:

• O choruscans lux stellarum (Wishful Singing)

10. Santa Maria Maggiore – een groet aan Maria

Mijn reis eindigde in de Santa Maria Maggiore, de mooiste Mariabasiliek van Rome. Paus Franciscus kwam hier altijd om te bidden voor en nadat hij een buitenlandse reis maakte. Daarom wilde hij ook hier begraven worden. Het is een plek van troost, eenvoud en muziek.

De grootmeester van die muziek is Giovanni Pierluigi da Palestrina, die hier jarenlang kapelmeester was. Zijn Salve Regina is een waardige afsluiting – helder, ingetogen, tijdloos.

Muziek:

• Palestrina – Salve Regina

Tot slot

Zo liep ik, tussen hemel en aarde, door de stad waar zóveel muziek haar oorsprong vond. Van gregoriaanse gezangen tot barokke pracht en moderne klanken van Pärt – allemaal dragen ze iets van Rome in zich: licht, geloof, melancholie, hoop.

Wie hier luistert, hoort niet alleen stenen en stemmen, maar ook de echo van eeuwen.

(Alle muziek uit deze reis is te beluisteren via de speciale uitzending van Tussen Hemel en Aarde.)