Muziek in een Notendop #55: Wat is een leidmotief?

Wat is een leidmotief?

Leidmotief komt van het Duitse woord Leitmotiv. Het is een kort muzikaal motief -een herkenbaar stukje muziek- dat in een opera of filmscore telkens opduikt als in de tekst, op het toneel of op het doek een bepaald personage of voorwerp verschijnt. Ook emoties en gedachten kunnen worden weergegeven met leidmotieven. Op een gegeven moment gaat de toeschouwer het muzikale motief met die persoon of dat object associëren. Zonder extra uitleg krijgt een personage zo extra diepgang. Het motief 'leidt' de luisteraar als het ware naar de kern van het verhaal.

Hoe heeft het allemaal hiertoe kunnen leiden? Wat zijn motieven waren is onduidelijk maar de eerste componist die zich met het leidmotief bezighield was Carl Maria von Weber. Hij schreef in 1821 Der Freischütz, een opera die gebaseerd is op een fabel over een magische jager die kogels heeft die niet kunnen missen. Hij verkoopt ze in ruil voor de ziel van de koper. Elke keer als hij ten tonele verschijnt klinkt er een herkenbaar akkoord. Steeds in andere vormen. Een spannend akkoord; het klinkt niet als een vriendelijk, onschuldig persoon; meer als iemand met slechte bedoelingen. Of Von Weber zelf wist dat hij iets revolutionairs had bedacht is niet duidelijk maar pas vijftig jaar na het verschijnen van de opera werd de term Leidmotief voor het eerst gebruikt door Friedrich Wilhelm Jähns in zijn boek over Von Weber.

De Fransman Hector Berlioz was met soortgelijke dingen bezig. In 1830 componeerde hij zijn Symphonie fantastique. Het is zogenaamde programmamuziek: een instrumentaal stuk -zonder zang- dat een verhaal uitbeeldt. In elk deel van deze symfonie keert een bepaalde melodie steeds terug. Het klinkt telkens als het verhaal gaat over Harriet Smithson, -de eerste vrouw en muze van Berlioz. Berlioz noemde dit de Idée Fixe. Deze term komt oorspronkelijk uit de psychologie en doelt op een obsessieve gedachte die steeds weer opkomt. Berlioz’ idee leidde uiteindelijk tot het Leidmotief.

Naast Von Weber en Berlioz kunnen we ook niet om Richard Wagner heen. In zijn grootse operacyclus Der Ring des Nibelungen gaf hij zo’n beetje ieder personage en elke setting een eigen muzikaal thema mee. Dat deed hij enerzijds om eenheid in de omvangrijke operacyclus te krijgen en anderzijds om de luisteraar houvast te geven. ‘Het niet gebruiken van motieven leidt tot chaos’ moet hij gedacht hebben. Sommige leidmotieven verwijzen naar het verleden en andere naar de toekomst. Zo weet de luisteraar zonder al te veel uitleg waar die zich ongeveer in het verhaal bevindt. Een soort Google Maps dus. Da's meteen ook een puntje van kritiek van musicoloog Theodor Adorno, die stelt dat een leidmotief verwordt tot een platte luisteraanwijzing, in plaats van dat er emotionele diepten kunnen worden verklankt. Alsof je een opera lang luistert naar de stem van je Google Maps. ‘Sla linksaf. Keer om. Na driehonderd meter, zoen Brünnhilde.’ Anyway, in Der Ring des Nibelungen komen honderden leidmotieven voorbij. Een daarvan is de melodie die onder meer te horen is in de Walkürenritt.

Dierlijke leidmotieven hoor je in Peter en de Wolf van Prokofjev. Deze dierlijke deuntjes ken je vast wel. Een goede melodie zegt meer dan duizend woorden. Nou ja, melodie… twee noten zijn al genoeg… Ik vin het spannend. En je denkt meteen aan een haai. Hoewel die robotvis in de film bijna niet te zien is voel je door dit dreigende leidmotief van John Williams dat het onheil nadert: er komt even iemand haai zeggen.

Howard Shore gaf in The Lord of the Rings elk deel van Midden-Aarde een eigen leidmotief. Denk bijvoorbeeld aan de Gouw. Bij het horen van die klanken zie je direct het glooiende, groene landschap voor je waar de Hobbits hun onbezorgde leven leiden. Terwijl Mordor een stuk ongezelliger klinkt.

Muziek uit deze aflevering:

Beluister via Spotify de muziek uit alle afleveringen van Muziek in een Notendop.

Home Muziek in een Notendop