Muziek in een Notendop #54: Wat is klankkleur?

Wat is klankkleur?

Het is naast toonhoogte en toonverloop een van de fundamentele eigenschappen in de muziek: klankkleur. Ken je Nickelback nog? Het markante stemgeluid van die arme Chad Kroeger. Ja, arme. Want er zijn dus talloze websites waarop z'n band Nickelback wordt afgekraakt. Er is zelfs sprake van het Nickelback-effect. Ik citeer: ‘Nickelback is too much of everything to be enough of something’ - de band is kleurloos en nep.

Wat heeft dat nou met dat stemgeluid of met klankkleur te maken? Nou, geinig genoeg best veel. Want als een klank teveel van alles heeft, ervaren we dat als onprettig. Is een klank op een bepaalde manier uitgesproken, dan is die herkenbaar en potentieel aangenaam. Ik zeg potentieel, want klankkleur is dus een heel persoonlijk zaak. Persoonlijk in de manier waarop we geluiden waarderen. Eerst nog even over de definitie van klankkleur, of timbre. Timbre of klankkleur is het onderscheidende vermogen van tonen van dezelfde toonhoogte in een klank. Of, zoals de Amerikaanse Akoestische Federatie het stelt: ‘timbre is het kenmerk van een auditieve sensatie waardoor een luisteraar kan beoordelen dat twee niet-identieke geluiden, die op dezelfde manier, even luid en op dezelfde toonhoogte worden gepresenteerd, toch ongelijk zijn.’ Ik hoop dat je er nog bent. Want leuk wordt het als je we klankkleuren onder woorden proberen te brengen. Want zo complex als de samenstelling van een bepaalde klankkleur kan zijn, zo complex is de keuze van een passend Nederlands woord om de stem van die ene zangeres, dat gekke orgelregister of die oude elektrische gitaar te verzinnen. Een stem kan hees, doorleefd, raspend of juist stralend, goudomrand of zijdezacht zijn. Een orgelmixtuur kan fonkelend, sprankelend of juist bijtend en schreeuwerig zijn. Die oude Gibson Les Paul kan romig, vet en wulps of juist gillend, huilend of snijdend zijn. En dat hangt dan ook allemaal weer af van de gebruikte versterkers en pedaaltjes. Maargoed, het gaat om een specifiek geluid en onze perceptie daarvan.

Dat proces van het ontcijferen van een geluid is best delicaat. Neem een trompet. Die trompet wordt aangeblazen en dan ontstaat het geluid. Maar hak je dat eerste moment van het aanblazen van de rest van het geluid af, dan is het al moeilijk om te horen of het nou om een trompet of een klarinet, een hobo, een cello of zelfs een synthesizer gaat. Dat eerste moment, de attack of de aanzet van een toon, is erg bepalend voor het identificeren van het geluid. Die aanzet is karakteristiek voor een instrument of ding en mede dankzij de rest van de envelope, dat wil zeggen: het hele traject van aanzet tot wegsterven van de klank, maakt dat we er een bepaald instrument, een bepaalde stem of een zeker ander object in herkennen. Van je koffiemachine via bubbeltjesplastic en een krijtje op een schoolbord tot het dat je je gordel om moet doen omdat er turbulentie komt. Allemaal timbres, klankkleuren, die we de hele dag lopen te ontleden.

De envelope gaat over de zogenoemde ADSR-curve. Attack, Decay, Sustain en Release. Aanzet, afzakken tot de constante klank, de constante klank en tenslotte het wegsterven ervan. Bij een piano gaat het bij de attack om de hamer op de snaar, bij decay om de tijd en de sterkte waarmee die eerste aanslag vervolgens overgaat in de uitklank. De sustain is dat hamerloze doorklinken van de snaar en de release is het moment waarop je de toets loslaat. Bij een trompet zou de attack de eerste persing via de lippen zijn, waarop de trompet vanuit stilte ineens tot klinken wordt gebracht. Hoe bruusker je blaast, hoe sterker en puntiger die attack is. Vervolgens kan je met je longen bepalen hoe sterk de decay, het verval is en hoe lang de sustain. Als je je trompet op een persluchtleiding aansluit, is de sustain theoretisch oneindig. Je longen zijn dat niet, dus een andere sustain. De release is het moment waarop je lippen de trompet loslaten. Dat lucht op.

Maar misschien ben je pas écht opgelucht als ik de technische motorkap nog even opendoe. Vooruit: klankkleur ontstaat door de manier waarop een grondtoon samengaat met boventonen. Die grondtoon is de basis waaruit ons gehoor de toonhoogte filtert. Boven die grondtoon kan een heel leger aan boventonen zitten en elk van die boventonen kan een eigen sterkte en verloop hebben. Met die specifieke combinatie van grondtoon en boventonen is elk geluid op aarde opgebouwd. Je kan het dus ook weer ontleden en dat doe je met een spectrometer. Uit dat apparaat rolt een spectrogram en dat is eigenlijk een foto van de frequentieverdeling van een bepaald geluid. Een zichtbare klankkleur dus. Dat was smullen voor spectralisten. Componisten die vanaf 1970 met een stapel spectrogrammen in de hand muziek gingen maken, waarbij de klanken dus gedicteerd werden door de samenstelling van de boventonen. Allemaal dankzij het geestverruimende werk van het Franse IRCAM-instituut.

Mocht je het nu niet meer zien zitten: was dan maar synesthetisch geworden. Hoewel, dat ben je of dat ben je niet. Als je synesthesie hebt, zie je geluid. Hoe precies, dat verschilt een beetje per persoon. Billie Eilish, Kanye West, Jean Sibelius, Alexander Skrjabin, pianiste Sterre Hond (die erover vertelde in Maatwerk) en de lijst is nog veel langer. Allemaal musici voor wie muziek en kleuren met elkaar verbonden waren of zijn. En dat kan heel handig zijn bij het componeren en improviseren. Het kan ook irritant zijn als je muziek moet spelen van iemand die onbewust de lelijkste kleurcombinaties maakt. Of dat je een halfuur lang een poepbruine pianosonate moet spelen. Over mooi vies geluid gesproken trouwens: kerkklokken. Zo'n knoeperd van een kerkklok heeft een fascinerende klankkleur, want één klokkentoon is in zekere zin vals. Dissonant. Want boven die grondtoon stapelen zich allemaal boventonen en die boventonen zijn hier en daar lekker stout.

Beluister via Spotify de muziek uit alle afleveringen van Muziek in een Notendop.

Home Muziek in een Notendop