Muziek in een Notendop #62: Wie was Johann Sebastian Bach?

Wie was Johann Sebastian Bach?

Van het orgel in The Exorcist tot de ringtone van een brickphone en van Erbarme dich tot Air on the G string - iedereen kent z’n werk, maar hoevelen kennen de mens zelf? Dit is het leven van Johann Sebastian Bach. Geboren in 1685 in een echte muziekfamilie. Nou spreek ik een beetje met meel in de mond, want oervader Veit Bach was een Hongaarse bakker, die ooit verkaste naar Duitsland. Maar eerlijk is eerlijk: ook op muzikaal gebied bakte Veit ze bruin, want hij speelde behoorlijk luit. Met een t. Maargoed, Veit kreeg dus een achter-achterkleinzoon, Johann Sebastian. 

Geboren te Eisenach op 21 of 31 maart 1685, tis maar net in welke kalender je gelooft. Op z’n negende werd hij wees, maar werd in huis genomen door zijn grote broer Johann Christoph. Die had een eigen collectie bladmuziek, waar hij zo trots op was dat hij die achter slot en grendel bewaarde. De jonge JS wist de sleutel te vinden en schreef ‘s nachts bij kaarslicht de mooiste klanken over. Illegaal downloaden maar dan analoog. Het bewijst in elk geval Bachs muzikale honger. Jaren later liep hij te voet zo’n 400 kilometer naar Lübeck, om daar zijn muzikale held Buxtehude te horen. Als ik nu 400 kilometer naar het zuidwesten zou lopen en zwemmen, kon ik in Londen Jacob Collier meemaken. Dat idee zegmaar. 

JSB begon naam te maken als improvisator op het orgel en kluste regelmatig bij in de wijde omtrek als orgeldemonstrator. Als er ergens een nieuw instrument was afgeleverd, moest Bach komen testen of het orgel wel goede longen had. Zijn improvisatieskills waren legendarisch, zoals hij over het pedaal vloog, zo snel kon de gemiddelde toetsenist z’n vingers niet eens bewegen. Bach was dus de Cory Henry op redbull. Cory is een mokergoede toetsenist, ben heel benieuwd hoe een orgelbattle tussen Cory en The Johann zou zijn geweest. 

Als componist is Bach echt een wonder. Ik denk vooral aan de hoeveelheid cantates die hij voor de kerk in Leipzig componeerde. Denk je eens in: je zit met een stel puistige pubers op een vliering vol vochtschimmel. Je moet van je werkgever ook nog eens toezicht houden op de dagelijkse lessen en nachtelijke rust van die kostschoolknakkers. En oja, of je ook voor komende zondag wéér een nieuwe cantate wilt schrijven. En daarna nog een. En nog een. Het is een wonder hoeveel hemelse muziek er in die periode uit zijn pen is gekomen. En alles deed hij pro deo, letterlijk: voor God en ter verkwikking van de ziel. En als je maar hard werkt, kan jij het ook - zei hij. Je hoeft alleen maar op het juiste moment de juiste toets in te drukken en het instrument speelt zichzelf. Overigens was Bach geen ongezellige monomane workaholic. Hij was geliefd bij zijn gezin en zijn omgeving, hield van gezelligheid en liet graag van ver een goed vat bier komen. Niet dat hij daar überhaupt om verlegen zat, want zoals dat destijds gebruikelijk was werd ook Bach deels in pecunia, deels in vloeibare boterhammen betaald. Maar als meneer echt wilde genieten, had hij z’n adresjes voor de betere spebi’s. 

Met ons huidige beeld van Bach zou je denken dat hij als een barockster werd aanbeden en dat zijn dood een enorme schokgolf in de westerse wereld teweegbracht. Niets daarvan… Na z’n dood plaatste zijn werkgever een vacature: we zoeken een nieuwe muzikale leider die graag iets meer naar onze pijpen danst. Bachs muziek werd weggezet als ouderwets, de bladmuziekcollectie verdween deels in de open haard of werd voor weinig verpatst opdat de weduwe en haar kinderen nog een boterham konden eten. De Bach-revival begon pas in 1829, toen Felix Mendelssohn het doldrieste idee kreeg om Bachs Matthäus-Passion uit te voeren. De rest is geschiedenis.

Het bijzondere aan zijn muziek is het universele karakter. En dan bedoel ik dit: vaak schrijft een componist muziek voor een specifiek instrument. Een vioolsonate, een orgelwerk, een koorstuk. Als je de bedoeling van de componist negeert, dus als je als pianist zo’n koorstuk speelt of als zanger een cellosonate zingt, lijkt het niet helemaal te werken. Maar de noten van Bach blijken enorm veelzijdig te zijn, moeiteloos komt het muzikale bouwwerk uit de verf op de meest frappante manieren, Bach is gewoon de Barbapapa van de Barok. Want it’s all good: een club elektrisch gitaristen (iets anders dan elektrische gitaristen) speelt een orgeltoccata, Wendy Carlos speelde in de swinging 60s Bach op synthesizer, er is een Japanse bosxylofoon gebouwd op Bach, er is een gozer op YouTube die Bach op bierflesjes blaast en The Swingle Singers zingen een orkestsuite en een ringtone in-één. Jazeker, dat melodietje zat ook in de Nokia 3310. De telefoon die net zo onverwoestbaar is als de muziek van Bach. Charles Gounod schreef een devoot Ave Maria op basis van de eerste pagina’s van het Wohltemperierte Klavier. Dmitri Sjostakovitsj durfde het aan om dat Wohltemperierte Klavier als sjabloon te gebruiken en schreef eenzelfde set op toonsoortvolgorde geschreven pianostukken. Heitor Villa-Lobos dook in de Bachiaanse geest voor zijn Bachianas Brasileiras. 

Een mooie manier om Bachs voetafdruk te meten, is te horen hoe andere musici over hem dachten of denken. ‘Om je voor middelmatigheid te behoeden moet je bidden tot Bach’ aldus Debussy. ‘Als je je verdiept in Bachs muziek, zul je alles vinden’, zei Brahms. ‘Eindelijk, dit is nou muziek waar je wat van kunt leren!’ zei Mozart. Wagner vond Bach het grootste muzikale wonder. “Bach is als een astronoom die met behulp van cijfers de mooiste sterren vindt” zei Chopin. Dit is ook een mooie: de Amerikaanse wetenschapper Lewis Thomas kreeg ooit de vraag: welke boodschap moeten we met de Voyager-ruimtesonde het heelal insturen? Zijn antwoord: “Het complete werk van Johann Sebastian Bach. Maar dat zou opschepperig overkomen.” Tot slot: Max Reger, de componist die notabene overleed in een hotelkamer in Leipzig, de stad waar Bach ook stierf. Hij zei: Van alle muziek is Bach het begin én het einde.

Muziek uit deze aflevering:

Beluister via Spotify de muziek uit alle afleveringen van Muziek in een Notendop.

Home Muziek in een Notendop