Linkshandigen in de klassieke muziek

Een viool omdraaien? Lastig verhaal

Bij strijkinstrumenten valt op dat bijna iedereen rechtshandig speelt, óók linkshandigen. Je ziet dan ook nauwelijks violisten die het instrument gespiegeld vasthouden. Waarom niet?

Ten eerste is een viool niet symmetrisch; een linkshandige viool zou speciaal moeten worden gebouwd of omgebouwd, wat kostbaar is. Ten tweede is het in een orkest uiterst onhandig als één violist precies tegengesteld strijkt ten opzichte van de rest. Denk aan botsende strijkstokken en de visuele chaos. Ten derde: zowel de strijkarm als de vingers moeten veel techniek leren; of je nu links- of rechtshandig bent: met beide handen doe je iets moeilijks.

Kortom, de meeste linkshandigen leren een strijkinstrument gewoon op de standaard manier bespelen. De Schotse topviolist Nicola Benedetti herinnert zich hier hoe ze als klein, linkshandig meisje in tranen uitbarstte omdat ze haar viool telkens 'verkeerd om' wilde vasthouden.

Ook op andere instrumenten zijn linkshandigen creatief. Neem de gitaar: in popmuziek zijn linkshandige gitaren heel gewoon (denk aan Paul McCartney’s linkshandige bas). In de klassieke gitaarwereld komt het ook voor, al kiezen veel linkshandigen er juist voor om op een reguliere (rechtshandige) gitaar te spelen.

Linkshandig achter de vleugel

Niet alle instrumenten laten zich zo gemakkelijk spiegelen. Een piano bijvoorbeeld heeft een vaste indeling: links de lage noten, rechts de hoge. Linkshandige pianisten leren doorgaans net als iedereen beide handen evenveel te gebruiken. Toch is er een opmerkelijke uitzondering: de Britse pianist Christopher Seed geloofde dat zijn linkerhelft van zijn lichaam expressiever was dan zijn rechter.

In de late jaren ’90 liet hij een uniek linkshandige concertvleugel bouwen met een gespiegeld klavier. Bij dit instrument zitten de hoogste tonen links en de laagste rechts, zodat Seed de melodieën met zijn dominante linkerhand kan spelen. De Nederlandse pianobouwers Poletti & Tuinman bouwden dit bijzondere exemplaar in 1998, en Seed gaf dat jaar een eerste concert op zijn unieke piano in Londen.

Seed beschrijft dat het spelen “in spiegelbeeld” voor hem heel natuurlijk voelde en zijn muzikale beleving verrijkte. Inmiddels bespeelt hij zowel zijn linker- als de reguliere piano en merkt hij dat de omgekeerde lay-out zelfs zijn algehele pianotechniek verbeterd heeft.

Linkshandige legendes in de muziek

Zijn linkshandigen dan in het nadeel in de muziek? Niet per sé; er zijn genoeg succesvolle voorbeelden. De legendarische pianist en componist Sergei Rachmaninov was bijvoorbeeld linkshandig, al betekende dat niet dat al zijn muziek ineens “links makkelijk” was. Componist Ludwig van Beethoven wordt door sommigen beschouwd als mogelijk linkshandig; zijn biograaf zag hem zijn pen met links vasthouden. Ook Niccolò Paganini – de duivelskunstenaar op de viool – had vermoedelijk een dominante linkerhand die zijn razendsnelle vingertechniek mede mogelijk maakte. Over Wolfgang Amadeus Mozart gaat zelfs de theorie dat hij misschien linkshandig (of zelfs tweehandig) was al zullen we dat nooit zeker weten.

Ook onze tijd kent bekende linkshandigen: dirigent-pianist Daniel Barenboim is links georiënteerd (al dirigeert hij met rechts), net als pianist Glenn Gould ooit. De Nederlandse pianist Folke Nauta ging, gedwongen door een blessure, op zoek naar muziek voor de linkerhand en kwam uit bij muziek van Paul Wittgenstein.

Nieuwe muziek van Paul Wittgenstein

Pianist Paul Wittgenstein, broer van de filosoof, verloor in de Eerste Wereldoorlog zijn rechterarm. Vastberaden om door te gaan liet hij grote componisten werken schrijven voor piano linkerhand alleen. Dankzij Wittgenstein kwamen onder andere Ravels Pianoconcert voor de linkerhand en een (achteraf ongebruikt) concert vanProkofjev tot stand.

Stukken voor de linkerhand (luistertips)

Er is verrassend veel klassieke muziek geschreven voor alleen de linkerhand. Soms als virtuoze uitdaging, soms uit noodzaak. Al vóór Paul Wittgenstein - de pianist die na het verlies van zijn rechterarm een hele stroming inspireerde - waren er parels als Scriabins Prelude & Nocturne, op. 9 en Brahms’ bewerking van Bachs Chaconne voor linkerhand.

Dankzij Wittgensteins opdrachten volgden de grote orkestwerken: Ravel (Pianoconcerto voor de linkerhand), Prokofjev (Pianoconcert nr. 4), Britten (Diversions), Hindemith (Klaviermusik mit Orchester, op. 29), Korngold (Pianoconcert, op. 17) en Richard Strauss (Parergon zur “Sinfonia Domestica” en Panathenäenzug).

Voor solo­piano zijn er briljante etudes van Godowsky (naar Chopin), Saint-Saëns (Étude en forme de valse en deSix Études pour la main gauche, op. 135) en Alkan (Trois grandes études, op. 76 nr. 1 – main gauche seule). Kamermuzikaal uitblinker: Janáčeks eigenzinnige Capriccio voor linkerhand en blazers.