Modest Moessorgski

"Ik ben een kosmopoliet geweest, maar nu heb ik een soort wedergeboorte ondergaan: ik ben dichtbij alles gebracht dat Russisch is." Dat schreef Modest Moessorgski toen hij als jonge twintiger een bezoek aan Moskou bracht. Steeds meer ging hij op zoek naar een bepaalde waarheid als basis voor zijn muziek. Die vond hij bij het Russische volk: hun taal, volksverhalen, volksmuziek en harde manier van leven, die volgens hem een inkijk gaven in het 'echte leven'. Met deze visie werd Moessorgski een van de meest originele componisten van dat moment.

Hoe werd Modest Moessorgski componist?

Moessorgski was de zoon van een welgestelde landeigenaar en leerde piano spelen van zijn moeder. Daar bleek hij aanleg voor te hebben: op zevenjarige leeftijd beheerste hij al stukken van de pianovirtuoos Franz Liszt. Toen hij 9 jaar was, voerde hij zelfs een pianoconcert van John Field uit voor een klein gezelschap in het huis van zijn ouders. Vanaf zijn tiende kreeg hij pianoles van Anton Herke, een beroemde professor uit Sint-Petersburg.

Waar zo'n vroege ontwikkeling voor veel componisten uit de geschiedenis een carrière in de muziek voorspelde, gold dit niet direct voor Moessorgski. Pas in 1862 werd het allereerste conservatorium in Rusland opgericht, toen Moessorgski met zijn 23 jaar eigenlijk al te oud was om nog aan een professioneel leven in de muziek te beginnen. Bovendien hadden zijn ouders hem al naar de kadettenschool gestuurd, waar hij werd voorbereid op een militaire carrière.

Toch begon Moessorgski tijdens die opleiding zelf te experimenteren met componeren. In Sint-Petersburg ontmoette hij componisten als Alexander Borodin, César Cui en Mili Balakirev. En dat opende een deur: met begeleiding van Balakirev, die wél wat muziekonderwijs had genoten, begon Moessorgski muziek te bestuderen van onder andere Robert Schumann, Ludwig van Beethoven en Michail Glinka. Zo kon hij zichzelf toch meer over componeren leren.

Ook Borodin, Cui en de componist Nikolaj Rimski-Korsakov hadden interesse om zichzelf op deze manier te onderwijzen. Zo vormden ze met Moessorgski een groepje van vijf componisten rondom Balakirev: het zogenoemde Machtige Hoopje (Mogoetsjkaja Koetsjka). Op regelmatige bijeenkomsten speelden ze muziek van grensverleggende westerse componisten zoals Schumann, Chopin, Liszt en Berlioz. Daar discussieerden ze vervolgens over. Dat was niet alleen leerzaam; het inspireerde hen ook om zelf vernieuwende componisten te worden. Zo ontstond hun missie om een muziekstijl te vormen die uitgesproken Russisch was. Dat deden ze door inspiratie te halen uit Russische volksmuziek en volksverhalen. Die stond in hun ogen namelijk lijnrecht tegenover de gepolijste muziek waar het nieuwe conservatorium zich op richtte. Zo zetten de vijf componisten zich af tegen wat zij zagen als de muzikale elite.

Waar kun je de muziek van Modest Moessorgski aan herkennen?

Juist omdat Moessorgski geen officiële opleiding had gevolgd, kon hij experimenteren buiten de gebaande paden. Zo ontwikkelde hij een heel eigen muzikale visie. Voor hem betekende de zoektocht naar een nationale Russische stijl het streven naar een bepaalde artistieke waarheid. Hij kwam uit bij het realisme, het weergeven van het 'echte leven' in muziek. Hij kwam onder andere op dit idee door discussies over kunst, politiek, religie en filosofie met vijf andere jonge intellectuelen met wie hij in één appartement woonde. Moessorgski citeerde niet alleen volksliedjes in zijn stukken, maar schreef zijn eigen melodieën ook in de stijl daarvan. Je hoort bijvoorbeeld vaak hoe zijn melodieën aan het begin van een frase stijgen en aan het einde weer dalen, wat typerend is voor Russische volksmuziek. Ook komen de herhalende melodische en ritmische patronen van volksmuziek in Moessorgski's muziek terug.

Dit deden de andere componisten van het Machtige Hoopje ook regelmatig, maar Moessorgski ging nog verder. In plaats van de sprookjesachtige volksverhalen koos hij juist het rauwe en realistische leven als onderwerp voor zijn muziek. Zo componeerde hij een lied over een vrouw die haar dronken man uitfoetert en een lied vol gebrabbel van de dorpsidioot. Hierbij schrok Moessorgski niet terug voor een bepaalde lelijkheid; de realiteit was niet altijd mooi, dus hoefde zijn muziek dat ook niet per sé te zijn. Het bracht hem alleen maar dichter bij de waarheid, waar 'kunst om de kunst' dat juist niet deed.

Zo kwam Moessorgski op een nog origineler idee: het imiteren van gewone spraak in zijn vocale muziek. Als mensen spreken, was zijn filosofie, drukken ze direct hun emoties en mentale toestand uit. Het imiteren van spraak in muziek was voor hem dus een manier om de waarheid te benaderen. Moessorgski ontwikkelde een combinatie van melodie en declamatie, met de accenten en patronen van spraak als expressief element. Geen poëzie of religieuze teksten als basis dus - iets wat ongekend was.

Welke opera's heeft Modest Moessorgski gecomponeerd?

De originele stijl van Moessorgski is onder andere te horen in een van zijn bekendste stukken, Boris Godoenov. Deze opera is gebaseerd op het gelijknamige toneelstuk van de Russische dichter Alexander Poesjkin over de middeleeuwse tsaar Boris Godoenov. Hij komt aan de macht omdat de oorspronkelijke erfgenaam van de troon, de jonge tsarevitsj Dmitri, plotseling om het leven komt. Godoenov wordt van moord verdacht. Nadat er iemand opduikt die zich voordoet als Dimitri, begint de kwestie hem steeds meer te kwellen. Ook al wordt deze 'valse Dmitri' uiteindelijk ontmaskerd, Godoenov kan het niet meer aan en sterft door zijn getormenteerde geweten.

In de opera staat deze persoonlijke tragedie van Godoenov symbool voor het lijden van de hele natie, waarmee het sinds zijn aantreden steeds slechter gaat. Moessorgski geeft het volk een stem door verschillende mensen - een herbergier, een dwaas of iemand van de politie - commentaar te laten leveren op deze situatie. In die passages imiteert hij Russische spraak: hij volgt het ritme en de snelheid hiervan zo nauwgezet mogelijk, waardoor de melodie niet zo lyrisch of symmetrisch is als gewoonlijk. Dit hoor je ook in de beroemde scène waarin Godoenov gek wordt; Moessorgski gebruikt daarin spraakimitatie om de mentale toestand van de tsaar weer te geven.

Bekijk de scène uit Moessorgski's Boris Godoenov waarin de tsaar gek wordt door zijn geweten

Waarom componeerde Modest Moessorgski de Schilderijententoonstelling?

In 1873 kwam een van Moessorgski's vrienden, Viktor Hartmann, plotseling te overlijden op slechts 39-jarige leeftijd. Hij was een Russische architect en schilder, die net als Moessorgski op zoek was naar een typisch Russische artistieke taal. Een jaar later werd er ter nagedachtenis aan hem een tentoonstelling gehouden van zijn tekeningen, aquarellen en ontwerpen voor decors en kostuums. Misschien zouden we het werk van Hartmann vandaag de dag niet zo goed kennen als Moessorgski niet naar die tentoonstelling was gegaan. Als eerbetoon aan zijn vriend componeerde hij namelijk een muziekstuk waarin hij deze kunstwerken muzikaal gestalte gaf: de Schilderijententoonstelling. Moessorgski gaf ieder kunstwerk een eigen deel. Alsof je van het ene schilderij naar het andere loopt, speelt de piano tussen die delen steeds een variatie op een promenade-thema. Decennia later, in 1922, maakte de Franse componist Maurice Ravel een orkestbewerking van het pianostuk. Deze orkestversie is wereldberoemd geworden.

Hoe stierf Modest Moessorgski?

Moessorgski was als jonge twintiger maar net hersteld van twee zenuwcrises, toen hij in 1862 met spoed terug moest naar het landgoed van zijn familie in Karevo. De lijfeigenschap was namelijk afgeschaft, wat betekende dat landeigenaren geen volledige zeggenschap meer hadden over hun boeren. Er was ineens ontzettend veel te regelen en Moessorgski kreeg financiële problemen. Daardoor moest hij in 1863 als ambtenaar gaan werken. Niet lang daarna, toen Moessorgski nog maar 26 was, stierf zijn moeder. Hij greep steeds vaker naar de fles. Zijn alcoholisme begon zijn leven zelfs zo te beheersen, dat hij uit het appartement van de intellectuele groep werd gezet en bij zijn broer moest wonen.

Deze alcoholconsumptie was het begin van het einde. Een groot project als zijn opera Khovansjtsjina, waarvoor Moessorgski veel historisch materiaal moest verzamelen, kon hij eigenlijk niet meer aan. Het vele drankgebruik kreeg ook invloed op zijn karakter en geheugen, waardoor hij steeds fragmentarischer ging werken. Toch wist hij nog zijn indrukwekkende Liederen en dansen van de dood te voltooien.

In 1881 kwam Moessorgski in het ziekenhuis terecht met aanvallen door zijn alcoholisme. Een paar dagen voor zijn dood maakte de beroemde schilder Ilja Repin nog een portret van de componist, waarop zijn slechte gezondheid duidelijk te zien is. Moessorgski stierf niet lang na zijn 42ste verjaardag.

Moessorgski liet veel muziekstukken onvoltooid achter. Rimski-Korsakov nam de taak op zich om Moessorgski's werken af te maken. In dit proces heeft hij echter veel 'gecorrigeerd'. Hij zag Moessorgski's talent en enorme originaliteit, maar meende ook technische onbekwaamheid aan te treffen op het gebied van harmonie en orkestratie. Vanaf 1908 begon er onvrede te ontstaan over de flinke aanpassingen van Rimski-Korsakov en kwam er steeds meer belangstelling voor de originele versies van Moessorgski. Daardoor bestaan er verschillende versies van zijn stukken.

Toch droeg het werk van Rimski-Korsakov bij aan de bekendheid van Moessorgski, die pas na zijn dood op gang kwam. Tijdens zijn leven werden bijvoorbeeld maar een paar muziekstukken van zijn hand uitgegeven. Ook kreeg zijn huiveringwekkende Nacht op de kale berg, vandaag de dag een beroemd muziekstuk, geen uitvoering toen hij nog leefde, omdat Balakirev het weigerde te dirigeren. Het stuk werd in 1940 beroemd door de film Fantasia. Ook Moessorgski's andere werken klinken inmiddels regelmatig in de concertzalen en operahuizen. Veel tijd is verstreken, maar de originaliteit van de muziek is onverminderd krachtig.

Bekijk Moessorgski's Nacht op de kale berg uit de film Fantasia (1940)