Muziek in een Notendop #17: A=440
- Klassiek
- Muziek in een Notendop #17: A=440
A=440 klinkt als een wiskundige formule. Maar het heeft alles met muziek te maken. De immer goedgestemde Sander legt het je allemaal uit. Wat heeft A=440 verder van doen met Cuba, inflatie en de nazi's?
Om deze inhoud te tonen moet je toestemming geven voor social media cookies.
Wat is A=440?
A=440 slaat niet op een wiskundige variabele, maar op de muzieknoot A. Om precies te zijn: de A boven de middelste noot C van de piano. Die A is 440 Hertz. Een toon die bestaat uit 440 trillingen per seconde. Het was in Stuttgart in 1834 dat een stel Duitse natuurkundigen met behulp van een Tonometer bepaalden dat de beste A toch echt 440 Hertz moest zijn. En vanaf die A kon je lagere en hogere noten berekenen. De perfecte referentietoon dus. Een eeuw later werd die Duitse vergadering nog eens overgedaan door een clubje internationale intellectuelen. De uitkomst bij die stemming in 1939: ja prima, we nemen 440 Hertz. De Internationale Organisatie voor Standaardisering (de ISO) houdt van afspraken en nam deze stemming zelfs mee in hun register. Die 440 Hertz vormt tegenwoordig een wereldwijde standaard. Van ringtone tot schoolbel en van The Beatles via je wasmachinemuziekje tot het koor van je moeder: die A440 deelt de lakens uit en houdt iedereen goedgestemd.
Bouwers van instrumenten en andere geluidsapparatuur: allemaal houden ze rekening met dit grootse getal. Maar hoe was dat daarvoor dan? Sowieso waren er vroeger geen apparaten die toonhoogtes precies konden meten. Voor de negentiende eeuw verschilden de toonhoogtes van stad tot stad. Sterker nog: zelfs binnen één kerk moest je je strijkinstrument bijstemmen, afhankelijk van het orgel waar je mee wilde samenspelen. Zo'n orgel was een van de referentie-instrumenten waar je als strijkers dan braaf op afstemde, en een flinke kerk herbergt doorgaans meerdere orgels.
En dan hebben we het nog niet eens over de toonhoogte-inflatie. In de zeventiende eeuw kwam men erachter dat je virtuoze vioolpartijen nog vetter en stralender klonken, als je de zaak iets hoger stemde. En die ene sopraansolo kwam nog harder binnen als die hoge noot nog iets hoger klonk. Dat inflateerde een tijdje door, tót zangers keelpijn kregen en violisten de knappende snaren om de oren vlogen. Een beetje controle kreeg men door het gebruik van een stemvork. Een stuk staal dat op basis van vorm en gewicht een bepaalde trillingsfrequentie kende. Geef de vork een ferme tik en voilà, je stemtoon. Maar die dingen verschilden per stad en regio. Zo had je vorken met een A van 409, maar een vork uit de inventaris van Ludwig van Beethoven was ruim 455 Hertz. Eind achttiende eeuw begon de A zich te nestelen tussen de 400 en 450 Hertz.
Er kwam een steeds grotere behoefte aan een echte standaard. Vervoermiddelen werden steeds sneller, de mens werd mobieler. De reizende musicus die in de ene plaats zuiver en in de andere plaats knettervals klonk was het zat. De Franse regering vond het in 1859 tijd voor een wet die de toonhoogte-inflatie aan banden legde. 435 Hertz werd vastgelegd als de echte A. Maar de Duitsers hadden de zaak al extra doorgerekend en waren op 440 Hertz uitgekomen. In 1939 was men het daarover internationaal eens. In de samenzweringshoek van internet vinden ze dat we vooral A=432 moeten gebruiken, want die 440 Hertz was ook de voorkeursstemming van de nazi's en hun leider. 432 is ook het lucky number voor de antroposofische muziekliefhebber. Want die stemming komt overeen met de ideale getalwaarden in het universum, het is de oertoon. Vandaag de dag is het 440 wat de stemvork slaat.
En ja, er zijn uitzonderingen. Zoals Cuba. Men kampt daar met snaarschaarste en als je dan een gesprongen snaar hebt, ben je de sigaar. Om de snaren een langere levensduur te geven, stemt men de zaak lager. De A is daar 436 Hertz. En dan heb je nog de oudemuziekbeweging. Mensen die precies weten hoe het klonk in de tijd van Bach enzo. Die hanteren een barokke A van 415 Hertz - zo klinkt Bach extra stemmig. En wie Haydn speelt zoals het hoort, neemt 'm op 430 Hertz.
Beluister via Spotify de muziek uit alle afleveringen van Muziek in een Notendop.